11 May 2020

Faiga Taufa’asesē Teugā ‘Oa mo Polōfiti

O le ta’iala i teuga ‘oa taufa’asesē:

  • O ai latou
  • Fa’ape’ī o latou foliga
  • Mea e ao ona fai i sē tasi

alt

O le ā le faiga taufa’asesē i le teugā ‘oa mo polōfiti?

O faiga taufa’asesē o se fuafuaga e fa’ase’e ai se tasi e faatosina mai ai se mea tautele, e masani lava o tupe. 

O faiga taufa’asesē i teugā ‘oa ua latou folafola mai ni taui tetele e toe maua mai e ala i le faatauese atu o ā latou oa e pei o sea (shares) tupeteu, tupeese, fale/fanua, ma isi u’amea tāua.

Fuafuaga fa’avalea e ta’ua o le Piramita e ofoina mai ni tupe e toe maua mai e fa’alagolago i tupe totogi e faia e le sui fou e ‘auai, ma o tupe e toe maua mai e fa’alagolago pe a fa’aauau pea ona maua mai e le sui fa’ato’ā ‘auai nisi sui fou.

O tagata taufa’asesē e mafai ona faia ta’ito’atasi a latou galuega po’o le fai fa’avaega. E masani ona latou taula’i i vaega pei o aulotu, ma tagata ta’itoatasi e aofia ai ē ua matutua. E mafai ona avea latou ma tagata e te masani ai ma fa’atuatuaina fo’i, mai i lou lava vaipanoa.

O tagata taufa’asesē e mafai ona avea ma tagata e fa’amasanigofie, ae lē onosai fo’i, taufa’amata’u ma sauā. E masani ona fesili mai so’o e avatu nisi tupe fa’aopoopo, ae lē faigofie ona latou toe totogia maia, pe matuā le toe totogia mai lava. I le i’uga, e ono fai mai ua leai se tupe ma taofia feso’ota’iga uma ma oe.

E mafai ona avea latou ma tagata e te masani ai ma fa’atuatuaina fo’i, mai i lou lava vaipanoa. O le mafuaga lea e tāua tele ai ona iloa fa’ailoga o faiga taufa’asesē, ma le mea e te faia pe a e mātauina se tasi o ia faiga.

 

O ā faailoga e fai ma lapataiga?

  • O folafolaga e tetelē polōfiti ae itiiti avanoa e lusi ai tupe, o se mea e toetoe ina a lē mafai ona taunu’u.
  • Latou te fa’afeso’ota’ia muamua oe, e aunoa ma se vala’aulia, e fa’atau mai a latou teugā ‘oa; o le ituaiga telefoni tuusa’o faapea e lē faatagaina i NZ.
  • E ta’u atu iā oe o teugā ‘oa e mo na o ni “nai tagata to’aitiiti ua filifilia” pe “mo se taimi fa’atapula’a”, ina ia mamafa ai ia te oe.
  • Latou te lē manana’o e saunia mai ni fa’amaumauga tusitusia o lau teugā ‘oa pe faia ni feso’ota’iga i imeli.
  • E fai atu iā oe e totogi atu e ala i tautua e uaea ai tupe, kati aitalafu po’o faletupe i atunuuese, po’o se teugātupe o i se faletupe i NZ e ese le igoa o iai.
  • E lē o iai o latou igoa i le Resitala o Tagata e Tu’uina mai Tautua Tau Tupe (Financial Service Providers Register).

 

Mea e mafai ona e faia

  • Afai e te le’i avea iai se tupe, taofi loa feso’ota’iga uma. ‘AUA le toe avea iā i latou ni tupe.
  • Afai ua uma ona avatau iai ni tupe, fesoota’i e ala i imeli ma fai iai mo ni faamaumauga tusia ma risiti. Afai ua uma ona ave iai, TAOFI loa le totogi atu iai o ni tupe, e tusa lava pe latou te faapea mai e tatau ona e faia ina ia mafai ai ona toe aveese mai lau tupe.
  • Fai ni sa’iliiliga i luga o le initaneti, mo se fa’ata’ita’iga su’e o latou igoa i le FMA’s Warnings & Alerts webpages.
  • Vaai mo ni mea lē atoatoa iā latou fa’amatalaga, mo se fa’ata’ita’iga fa’aaogā le “Who is” e sa’ili ai a latou uepesite mo le resitalaina, po’o le “Tineye” e siaki ai latou āta o i le upega fa’asalalau.
  • Afai ua uma ona e avatu iai ni tupe, fai iai e toe fa’afo’i mai. O teuga ‘oa e tusa ma le tulafono e tatau ona mafai ona fa’atau atu i totonu o le 1-2 vaiaso.
  • Lapatai isi. Ta’u i aiga ma uō. O le taofi fa’alilolilo e fesoasoani atili ai i tagata taufa’asesē e fa’aauau pea ona solitulafono.

 

O fea e maua ai le fesoasoani

E ono mafai ona fesoasoani matagaluega o le malo.

Financial Markets Authority (Pulega o Maketi Fa’afoeina Tupe)
Telefoni 0800 434 566, imeli [email protected]  

Commerce Commission (Komisi o Faafetaua’iga)
Telefoni 0800 943 600, imeli [email protected]  

NZ Police (Leoleo NZ)
Telefoni le 111 pe afai ua e lamatia oe, pe telefoni le 105 e leipoti iai se taufaasesē

 

E ono mafai ona e talanoa atu i: 

Citizens Advice Bureau (Matagaluega Faufautua mo Tagatānu’u)
Telefoni 0800 367 222

Community Law (Tulafono a le Vaipanoa)
www.communitylaw.org.nz

Victim Support (Lagolago i ē ua a’afia)
Telefoni 0800 842 846 

Ta’ita’i faalelotu

Faufautua mo tupe fuafua (budget)